მედვედევის არყი (Betula medvedewii) საქართველოს
„წითელი ნუსხაშია“. VU მოწყვლადი ტაქსონი. ფოთოლმცვივანი ხეებისა და ბუჩქების გვარი არყისებრთა ოჯახისა, რომელიც 20 მ სიმაღლემ- დე იზრდება. ქერქი თეთრია ან ყომ- რალი. მორიგეობით განლაგებული მომრგვალო მარტივი ფოთლები კიდე მთლიანია. ნაყოფი ბრტყელი კაკალია, რომელსაც ორი აპკისებრი ფრთა აქვს. მრავლდება თესლითა და ძირკვის ამონაყარით. საქართვე- ლოში 5 სახეობაა.
სინათლის მოყვარული და ტენის- მომთხოვნია. ქმნის წმინდა კო- რომებს (არყნარებს) ან შერეულია სხვა მერქნიან მცენარეებთან. არყის წვენი შეიცავს შაქრებს-ფრუქტოზას და გლუკოზას, იყენებენ ბურახისა და სიროფის დასამზადებლად.
კვირტები და ფოთლები იხმარება მედიცინაში.
პონტოური/პონტოს მუხა (Quercus pontica)
საქართველოს „წითელ ნუსხა- შია“ შეტანილი VU-მოწყვლადი ტაქსონის სტატუსით. მაღალი ბუჩქი ან პატარა ხე (5-7, იშვი- ათად 10-12 მ სიმაღლისა) ზოგ- ჯერ ქმნის წმინდა კორომს. ხში- რად ქვეტყეში. სინათლის მოყვა- რულია. ღერო ხშირად გართხმუ- ლია. ზამთრის მკაცრი პირო- ბების გადატანა უხდება თოვ- ლის მძლავრი საფრის ქვეშ.
ნაყოფმსხმოიარობს ცუდად და იშვიათად. რკო ხშირად დამწიფებას ვერ ასწრებს, ამიტომ აღმოცენების უნარი არ აქვს. მიწაზე გართხმული ტოტები ბევრ ადგილზე ფესვიანდება და ქმნის გაუვალ რაყას. მერქანი მაგარი აქვს. დეკორატიულია.
უთხოვარი (Taxus baccata)
საქართველოს „წითელ ნუსხაში“ VU- მოწყვლადი ტაქსონის სახითაა წარმოდგენილი. უთხოვარი ერთა- დერთი წიწვოვანი სახეობაა, რომლის ნაყოფიც გირჩა არ არის. ღერო მოწითალო-მოყავისფროა თხელი ქერქით. წიწვები ზედა მხარეს მუქი მწვანეა, ქვემოდან ბაცი, ბრტყელი და ხაზურა, ზომით 2-3,5 სმ სიგრძისა და 2-2,5 მმ სიგანის. იზრდება ძალიან ნელა, მაგრამ ხასიათდება სიცოცხლის ხანგრძლივობით. მცენარის ყლორ-
ტები და წიწვები ტოქსიკურია. საქართველოში უთხოვარი თითქმის ყველგან იზრდება, მაგრამ ძალიან მცირე რაოდე- ნობით. უთხოვარის მსოფლიოში უდიდესი ბუნებრივი ნარ- გაობა 700 ჰა ფართობზეა წარმოდგენილი.
წაბლი (Castanea sativa)
ფოთოლმცვივან მერქნიან მცე- ნარეთა გვარი წიფლისებრთა ოჯა- ხისა. 30 მ სიმაღლის ხეა, გადაშლი- ლი დატოტვილი ვარჯით. ფოთ- ლები ზედა მხრიდან მუქი მწვანეა და შიშველი, ქვედაზე ნაწილობრივ შებუსული. წაბლი მდიდარია გლუ- კოზითა და ფრუქტოზით. ესაა ერთადერთი თხილეული, რომელიც C ვიტამინს შეიცავს. დაცულია საქართველოს „წითელი ნუსხით“ (VU).
ჰართვისის (კოლხური) მუხა (Quercus hartwissiana)
შეტანილია საქართველოს „წითელი ნუსხაში“ VU-მოწყვლადი ტაქსონის სახით. 25-მ-მდე სიმაღლის ხეა და საქართველოს ფლორის ერთ-ერთი იშვიათი, უძველესი სახეობაა; სწრაფ- მზარდი, მაღალხარისხოვანი მერქნის მქონე დეკორატიული მცენარეა; უმთავრესად გვხვდება დასავლეთ საქართველოში. იზრდება კოლხეთის ფოთლოვან ტყეში იმერეთის მუხასთან ერთად, თიხნარ, ეწერ, ყომრალ, კარბონატულ, წითელმიწა
დაჭაობებულ ნიადაგებზე მთის ქვედა და შუა სარტყლებში ზ.დ. 200 მ-დან 1200-1400 მ-მდე. გვხვდება ერთეულებად ან პატარ-პატარა ჯგუფებად. მრავლდება თესლით და ვეგეტაციურად (ძირკვის ამონაყრით).
ქართული კაკალი (Juglans regia) წარმოდგენილია
საქართველოს „წითელ ნუსხის“ VU- მოწყვლადი ტაქსონის სახით. ფოთოლმცვივანი ხე კაკლისებრთა ოჯახისა. მისი სიმაღლე 20-30 მ აღწევს, დიამეტრი 1,5 მ. შვეულად მდგომს ვარჯი ფართოდ აქვს გადაშლილი, კორომში კი ვიწროდ არის აზიდული. კაკალი სინათლისა და სითბოს მოყვარულია. მაღალ მთებში (1500 მ-ზე ზევით) სიცივე აზიანებს, უძლებს 20-
22 °C-მდე ყინვას. საკმაოდ გვალ- ვაგამძლეა, ნაყოფმსხმოიარეა 12 წლიდან 200 წლამდე. მძლავრი ფესვთა სისტემა აქვს. კაკლის გული შეიცავს ცხიმებს, ცილებს, B1 ვიტამინსა და A პროვიტამინს. მკვახე ნაყოფი მდიდარია C ვიტამინით.
მურყანი-თხმელა (Alnus barbata)
არყისებრთა ოჯახისა. გლუვი ქერქი აქვს, ფოთლები ქვედა მხრიდან რუხია, ხავერდისებრი. საქართველოში ყველგანაა გავრ- ცელებული. იზრდება წიფლ-
ნარში, შერეულფოთლოვან ტყეში. გვხვდება მდინარისპირა
ტერასებზე და მცირე ფართობებზე წმინდა მურყნარს ქმნის. ყინვაგამძლე და სინათლის მოყვარულია. ცოც- ხლობს 50-60 წელს (იშვიათად 100 წლამდე). გირჩების ნაყენს კუჭ- ნაწლავის დაავადებათა დროს და ნაწილობრივ სისხლის შემაჩერებელ საშუალებად ხმარობენ. ადრე
გაზაფხულზე შაქართან შერეულ მურყნის მტვერს ფუტკრის საკვებად იყენებენ.
აღმოსავლური ნაძვი (Picea orientalis)
შეტანილია IUCN-ის წითელ ნუსხაში LC სტატუსით. 60 მეტრამდე სიმაღლის ხეა, დიამეტრი კი 2 მეტრამდე აღწევს. ხშირი დატოტვის გამო ვარჯი ძალიან კომპაქტურია და წვიმას თითქმის არც კი ატარებს. ღერო დაფარულია ნაცრისფერი დაშაშრული ქერქით. გავრცელება
ზღვის დონიდან 1300-2100 მეტრია. ხოლო ოპტიმალური სიმაღლე 1300-1800 მეტრის ფარგლებში, გვხვდება როგორც წმინდა ნაძვნარები, ასევე სოჭთან, ფიჭვთან, წიფელთან და ქმნის შერეულ ტყეებს.იგი ტიპიური მეზოფიტი სახეობაა.
კავკასიური რცხილა (Carpinus caucasica)
ფოთოლმცვენი ხეა 20-25 მ სიმაღლის იზრდება. ხშირი ვარჯი აქვს, ღეროს ვარჯი ნაცრისფერია, გლუვი და ოდნავ დამსკდარი. ფოთოლი ელიფსური მოყვანილო- ბისაა. ცალსქესიანი ყვავილები აქვს. ყვავილები შეკრებილია ყვავლედებად. ნაყოფი (კაკალი) კვერცხისებრი ფორმისაა, წიბო- ებიანი, ოდნავ შებრტყელებული. გვხვდება მთელ საქართველოში მთის ქვედა და შუა სარტლებში
ზოგან უფრო მაღლაც.
აღმოსავლეთის წიფელი (Fagus orientalis Lipsky)
ფოთოლმცვენი ხეა. 40 (50) მ-მდე სიმაღლის იზრდება, მთავარი ღეროს დიამეტრი 1.6 მ-ს აღწევს. მთავარი ღერო ღიანაცრისფერია,გლუვი. ახალგაზრდა ტოტები მოყავისფროა.ფოთოლი ელიფსური ან ოვალურია, წვერისაკენ წაწვეტებული, ფუ- ძისკენ შევიწროებული. ფოთ- ლის კიდე ტალღისებრია ან ბლაგვად დაკბილული, ზედა მხარე შიშველია, ქვედაზე ძარ-
ღვების გასწვრივ შებუსული. ნაყოფი სამწახნაგოვანი კაკალია. ნაყოფი სექტემბერში მწიფდება და ოქტომბერში ცვივა. გავრცელებულია თითქმის მთელ საქართველოში. ქმნის როგორც წმინდა კორომებს, ისე შერეულ ტყეებს. აქვს მკვრივი, მძიმე და ლამაზტექსტურიანი მერქანი. ნაყოფისგან ხდიან ზეთს. მოხალული ნაყოფი (წიწიბო) საკვებად ვარგისია.
ჩვეულებრივი ნეკერჩხალი (Acer campestre)
სამკურნალოდ გამოიყე- ნება ქერქი და წვენი. ფო- თოლმცვენი ხეა 15-20(25) მ სიმაღლისა. მთავარი ღერო მონაცრისფრო მურაა, ქერქი სიგრძივადაა დამსკდარი. ფოთოლი 5, იშვიათად 3
ნაკვთიანია. ყვავილები მოყვითალო-მწვანეა. იზრდება ფოთლოვან ტყეებში. გავრცელებულია თითქმის მთელს საქართველოში.
ბუჩქოვნები
ეპიგეა – Epigea
უნიკალური მარადმწვანე ბუჩქია. ის იზრდება ტენიან ადგილებში და მსოფლიოში მხოლოდ აჭარასა და თურქეთის მიმდებარე ტერიტორიაზე გვხვ- დება.
ეპიგეა საქართველოს წითელ
ნუსხაში შეტანილი იშვიათი უძველესი ენდემია.
უნგერნის შქერი – (Rhododendron ungernii)
3,5-6 მ სიმაღლის მარადმწვანე მაღალი ბუჩქია, გავრცელებულია აჭარის ფლორისტულ რეგიონში ძირითადად: მაჭახელას, მტირა- ლას და კინტრიშის დაცულ ტერიტორიებზე, ზღვის დონიდან 700-2200 მ-მდე. იგი კოლხეთის ენდემია, მცირე და ფრაგმენტული არეალის გამო სახეობა შეტანილია საქართველოს “წითელ ნუსხა- ში”VU-მოწყვლადი ტაქსონის სტა-
ტისით. უნგერნის შქერი 10-20 წლის ხნოვანებაში იწყებს ყვავილობას.
პონტოს შქერი (Rhododendron ponticum)
მარადმწვანე ბუჩქი ან ხეა. ფოთოლი ტყავისებრია, შეუ- ბუსავი, ლანცეტური, კიდე- ებზე ოდნავ გადაკეცილი; 30 სმ-მდე სიგრძის და 10სმ-მდე სიგანის. ფოთლის ზედა მხარე მუქი მწვანეა, ქვედა – შედარებით ღია ფერისაა. ყვავილები შეკრებილია ყვავი-
ლედებად. ყვავილი იისფერი ან მეწამული-იისფერია. ყვავი- ლობს აპრილი-მაისში. საქართველოში გავრცელებულია
მაჭახელას და მტირალას ეროვნულ პარკების და კინ- ტრიშის დაცულ ტერიტო- რიებზე, კოლხეთის დაბლობსა და მის მოსაღვრე ზოგიერთ მხარეში. ტყის ყველა სარ- ტყლში ქმნის, სხვა ბუჩქებთან (წყავი, ბაძგი და სხვ.) ერთად, მარადმწვანე ქვეტყეს. სწორედ
მარადმწვანე ქვეტყე აძლევს კოლხურ ტყეებს განუმეორებელ, თითქოსდა სუბტროპიკულ იერს.
იელი (Rhododendron luteum)
ფოთოლმცვენი ბუჩქია 1-2 მ. სიმაღლისა. ღეროები სწორ- მდგომია. ფოთლები თხელია, მოგრძო-ოვალური ან მოგრძო- ლანცეტური ან მომრგვალო- კვერცხისებური მოყვანილო- ბისაა, ფუძისკენ შევიწრო-
ებული, 6-12 სმ. სიგრძის და 3-4 სმ. სიგანისა, შემოდგომაზე ნარინჯისფერ-წითელ ან მუქ წითელ შეფერილობას იღებს. ყვა- ვილი ყვითელი ან მონარინჯის- ფროა. გავრცელებულია თითქმის მთელს საქართველოში, დაბლო-
ბიდან დაწყებული სუბალპური სარტყელით დამთავ- რებული.
კოლხური ბზა (Buxsus colchica)
მარადმწვანე ბუჩქნარი ან ხეა. სიმაღლე 9-10 მ. აქვს სწორმდგომი ღერო, რომელიც დაფარულია მომკრთალო-მოყვითალო ქერქით. ნორჩი ყლორტი ოთხწახნაგაა. რელიქტუ-
რი სახეობაა. საქართველოში გავრცელებულია: მაჭახელას, მტირალას, კინტრიშის და სათაფლიას დაცულ
ტერიტორიებზე. გვხვდება აჭარაშიც. კოლხური ბზის არეალი მცირდება. კოლხური ტყეების ერთ-ერთი დომინანტი სახეობაა და უძვირფასეს მერქნიან მცენარედ ითვლება. კოლხური ბზა გადაშენების პირას მდგომი სახეობაა. შეტანილია საქართველოს „წითელ ნუსხაში“ VU-მოწყვლადი ტაქსონის სტატუსით და IUCN-ის წითელ ნუსხაში NT- საფრთხესთან ახლოს მყოფი ტაქსონით.
ამპურა, მაპურა, პურა- პურა, დათვი-ბაბა (Sorbus graeca)
ამპურას ნაყოფს ძველად საქართველოში პურის გულად ხმარობდნენ, ან ფქვავდნენ და ხორბლის ფქვილს ურევდნენ. მცენარე ვარდისებრთა ოჯახისა.
ბუჩქი ან მცირე ზომის ხე. აქვს მომრგვალო, ქვედა მხრიდან თეთრი, ქეჩისებრ-ბუსუსიანი ფოთლები, ვაშლის ფორმის ჟოლოსფერი ნაყოფი. გავრცე- ლებულია ზ.დ. 2 500 მ-მდე.
კოლხური თხილი (Corylus colchicha)
ბუჩქი არყისებრთა ოჯახისა. მისი სიმაღლე 1 მ აღწევს. ნორჩი ყლორ- ტები მოფენილი აქვს გრძელი აბრეშუმისებრი ბუსუსებით. ნაყოფი პატარაა, კვერცხისებრი, თავწაწ- ვეტილი, თითო-თითო ან რამდენიმე ერთად შეჯგუფებული. ენდემია, გავრცელებულია დასავლეთ საქარ- თველოს (კოლხეთი), მთის ზედა და სუბალპური სარტყელში (2300 მ-მდე) კირქვებზე,
იტანს სიცივეს, ხარობს ტენიან ნიადაგზე. შეტანილია საერთაშორისო და საქართველოს „წითელ ნუსხაში“ VU-მოწყვლადი ტაქსონის სტატუსით.
მსხვილი ძუძუმწოვრები (მტაცებლები)
მურა დათვი (Ursus arctos) საქართველოში ყველაზე
დიდი მტაცებელი ცხოველია, მაგრამ ერთ-ერთი თვინიერი, ფრთხილი და ამავედროს მოშიშარა ცხოველია, რომ- ელიც ადამიანებისგან შორს იჭერს თავს, თავისი დიდი მგრძნობელობის/მყნოსველო- ბის საშუალებით. მისთვის ძირითად საკვებ რაციონს მცე- ნარეული კენკროვნები წარმო-
ადგენს, მაგრამ ასევე იკვებება ცხოველური საკვებითაც. შემოდგომის დადგომამდე ცხიმებს აგროვებს და ზამთრობით ხანგრძლივ ძილს ეძლევა. ძილმა შესაძლებელია გასტანოს 3- დან 6-თვემდე, რაც დამოკიდებეულია ზამთრის ხანგრ- ძლივობაზე. იგი საქართველოს „წითელ ნუსხაშია“ შეტანილი და მიეკუთვნება EN-გადაშენების საფრთხის წინაშე მყოფი ტაქსონი.
ფოცხვერი (Lynx lynx)
კატისებრთა ოჯახის წარმო- მადგენელი, რომელის კა- ნის/ბეწვის ბარხატოვანი მოხატულობა საოცარი სი- ლამაზით ხასიათთდება, იგი კატისებრთა ოჯახის ყველაზე დიდი წარმომად- გენელია საქართველოში. ხასიათთდება სიფრთხი- ლით და დაკვირვებუ-
ლობით, მისი შემჩნევა ძალიან რთულია. ფოცხვერი შეტანილია საქართველოს „წითელი ნუსხაშია“ როგორც CR – გადაშენების უკიდურეს საფრთხის წინაშე მყოფი ტაქსონი.
მაჩვი (Meles meles)
კვერნისებრთა ოჯახის წარმომადგენელი ძუძუმწოვარი მტაცებელია. მავნე მწერების განადგურებით სარგებლობა მოაქვს. სოროს ნიადაგში თხრის იკვებება მცენარეული საკვ- ებით და წვრილ-წვრილი ცხოველებით.
მგელი (Canis lupus) ჭკვიანი, საზრიანი და ადვილად
შემგუებელი ცხოველი; მტაცე- ბელთა რიგის ერთ-ერთი ყვე- ლაზე გავრცელებული ძუძუმ- წოვარი, ძაღლისებრთა ოჯახისა. საკვებად მიირთმევს, როგორც მწერებსა და თაგვებს, ასევე დიდ ცხოველებს. საერთო წინაპარი ჰყავს შინაურ ძაღლთან. მას
შემდეგ, რაც ადამიანი დაუპირისპირდა მას, როგორც ცხვრისა და სხვა შინაური ცხოველების მტერს. ამჟამად ისინი მხოლოდ შორეულ ტყეებსა და მთებში ბინადრობენ. ზოგიერთ რეგიონში (მაგ. აშშ-ში) იგი გადაშენების პირასაა მისული.
კვერნა (Martes foina) – მისი სხეულის სიგრძე 40-60 სანტიმეტრია და მის ნახევარს თითქმის კუდი შეადგენს, რომელიც მოქნილობას ა და სისწრაფეში ეხმარება, სხეული ფაფუკი და რბილი აქვს სქელი და ხშირი ბეწვის გამო. კვერნების ბევრი სახეობა არსებობს ეროვნულ პარკში კი თეთრყელა კვერნა.
ტურა (Canis aureus)
მტაცებელი ცხოველია, რომელსაც ძირითადად სანი- ტრის/ლეშის ჭამის როლი აკისრია, რაც შეიძლება ით- ქვას ეპიდემიების და დააავა- დებების გაჩენას უშლის ხელს, თუმცა ამავედროს ზოგჯერ ცოფისა და შავი ჭირის გამომწვევების გადამ- ტანიადაავადებების მატარე-
ბელიც იყოს. ფრთხილი და ადამიანისგან მოშიშარი ცხოველია. დღის სინათლეზე იშვიათად შეხვდებით ჯგუფურად, ხოლო ღამით ამის შესაძლებლობა არსებობს.
ბალახისმჭამელები
არჩვი, ფსიტი (Rupicapra rupicapra)
იგივე ფსიტი – დიდი ზომის მოხდენილი ცხოველია მაღალი ფეხებითა და გრძელი კისრით. აქვს შედარებით პატარა თავი, რომელზედაც კაუჭისებურად მო- ღუნული შავი რქები, არჩვი ძალიან ცნობისმოყვარე ცხოვე- ლია, სადმე რაიმე საეჭვოს თუ მოჰკრა თვალი, მიუახლოვდება
და ცდილობს გაარკვიოს რა არის. სამწუხაროდ, არჩვის ასეთი ქცევით სარგებლობენ ბრაკონიერები და ადვილად ნადირობენ მასზე. არჩვი შობს 1-2 ციკანს. იკვებება ბალახით. შეტანილია საქართველოს „წითელ ნუსხაში“ EN-გადაშენების საფრთხის წინაშე მყოფი ტაქსონით.
ევროპული შველი (Capreolus capreolus)
ირმისებრთა ოჯახის წყვ- ილჩლიქოსანი ცხოველია. მისი სხეულის სიგრძე 150 სმ, მამლის მასა 55 კგ აღწევს, დედალი მომცროა. შველს აქვს მსუბუქი, მოხდენილი სხეული, გრძელი და წვრილი ფეხები, მოკლე კუდი, რქები 3
(ზოგჯერ 4) მორჩით (მამალს), დედალი ურქოა. იკვებება მცენარეული საკვებით. მაკეობა 9 თვემდე გრძელდება, შობს 1- 2 ნუკრს, რომლის სხეული სწორი ხაზოვნად განლაგებული თეთრი ხალებითაა დაფარული. შველი გვხვდება თითქმის ყველა დაცულ ტერიტორიაზე, მრავლადაა ასევე მაჭახელას ეროვნულ პარკში.
გარეული ღორი (Sus scrofa) გარეული ღორი მეტად აქტიური ცხოველია, იგი გამოირჩევა თავისი აქტიური გადაადგილებით და სწრაფი გამრავლებით, ახასიათებს ტერიტორიის მონიშვნა და ჯგუფურად გადაადგილება. იკვებება ხის ნაყოფებით და ზამთრობით ფესვებით. არის ფრთხილი, მაგრამ საბინადროში გადაადგილებისას სიფრთხილის გამოჩენაა საჭირო.
კავკასიური ციყვი (Sciurus ) ძუძუმწოვარი ცხოველთა გვარის აქვს ხშირი/რბილი ბეწვი.იგი აქტიური გადაადგილებით გამოირჩევა და შესაძლებელია ხეებზე დაფიქსირება, ბილიკებზე ან ხის ფუღუროებში, სადაც ხშირ შემთხვევაში ზამთრის მარაგს ეზიდება. შეტანილია საქართველოს „წითელ ნუსხაში“ VU-მოწყვლადი ტაქსონის სახით.
